Brjótum undirstöður sjávarútvegsins

Eitt það vitlausasta sem heyra má í umræðu dagsins á Íslandi er einskonar andsvar sjálfstæðismanna (og að einhverju leyti Framsóknarmanna einnig) við launakröfum verkafólks annars vegar og hins vegar undirskriftarsöfnun gegn frumvarpi um makrílkvóta. Þetta andsvar er sett fram í spurnartón og hljóðar einhvern veginn svona:

Er tímabært að ráðast að undirstöðum sjávarútvegsins akkúrat núna, einu atvinnugreinarinnar sem stendur þokkalega og sem hefur dregið vagninn frá Hruni og forðað okkur frá efnahagslegri stöðnun? Ættum við ekki að gleðjast yfir góðri stöðu sjávarútvegsins? Setur það ekki viðreisn efnahagslífsins í hættu ef við aukum álögur á þessa atvinnugrein eða hreyfum við lögum og reglugerðum sem hún byggir á? Eigum við ekki að láta það vera sem vel gengur?

Og svo áfram á þessum nótum.

Pólitísk blinda og innilokun

Þetta andsvar byggir á sama pólitíska ólæsinu og hefur einkennt Sjálfstæðisflokkinn undanfarinn áratug eða svo og sem hefur leitt niðurbrot hans. Flokkur, sem eitt sinn stærði sig af víðfeðmu og djúpstæðu tengslaneti um allt þjóðlífið, er orðinn einkennilega sambandslaus og einangraður. Flokknum virðist hafa mistekist að endurnýja sig og dagað uppi sem samtök eldri borgara sem stýrt er af hagsmunasamtökum fyrirtækjaeigenda. Innan hans máta hagsmunaaðilar sjónarmið sín við fólk sem tilheyrir í raun annarri veröld en við blasir í samfélaginu. Flokkurinn gengur út frá tryggð fólks við fyrirtæki og auðugt fólk, heldur að allir lesi Moggann og taki mark á honum og telur að enn sé hægt að höfðu til þess að við séum öll í sama bátnum og stafi aðeins hætta af skerjum, öldum og óveðri utan hans en engu innanborðs nema niðurrifsfólki sem andmælir því að öllum muni farnast best ef allir leggist nú á árarnar og leyfi þeim, sem hafi stýrt bátnum hingað til, að marka stefnuna og stýra fram hjá boðaföllum í örugga höfn. Tókst okkur ekki með þessu að brjótast frá fátækt til bjargálna? Höfum við ekki sýnt hvers megnug við erum? Og bla bla bla bla – endalaust.

Það skýrir ást Moggans og gamalla sjálfstæðismanna á Sigmundi Davíð Gunnlaugssyni, formanni Framsóknar, að hann er mun betri en forysta Sjálfstæðisflokksins í að spinna svona lopa. Ef honum yrði boðið að ávarpa morgunfund í Valhöll yrði hann klappaður upp. Vandi Bjarna Benediktssonar er að hann er samdauna hagsmunum eignamanna og nær ekki að kveikja í gamla fólkinu í Valhöll, sem enn vill heyra stefnuna klædda í þjóðbúning. Bjarni segir það forgangsverkefni að lækka álögur á álver og rökstyður það ekki frekar vegna þess að það þarfnast ekki rökstuðnings yfir sunnudagssteikinni í Garðabæ. Bjarna hefur ekki tekist að vinna salinn í Valhöll né Reykjavíkurbréf Moggans en finnur heldur engan flöt á að vinna stefnu sinni fylgi í öðrum kreðsum. Hann stólar því einvörðungu á hagsmunasamtökin sem hvort eð er eiga Sjálfstæðisflokkinn. Og sér ekki (eða vill ekki sá eða kann ekki svar við) að Hrunið afhjúpaði fyrir lang stærstum hluta almennings að hagsmunir þess og fyrirtækjaeigenda fara ekki saman. Hafa aldrei gert það og munu aldrei gera það.

Hrunið afhjúpaði blekkinguna

Hrunið afhjúpaði að samfélag sem aðlagað er hagsmunum fyrirtækja og auðugs fólks er mannfjandsamlegt öðum en þeim sem fljóta ofan á. Þetta var svo sem vitað. Saga samfélagsuppbyggingar nítjándu og tuttugustu aldar sýndi þetta vel. Þau samfélög urðu skaplegust sem tóku mið af hagsmunum verkafólks og alþýðu um húsnæði, heilbrigðisþjónustu og menntun handa öllum og lífeyri og stuðning handa þeim sem á þurftu að halda. Þau samfélög sem tóku minnst mið af hagsmunum almennings gátu keyrt upp hagvöxt en þar varð ójöfnuður mikill og stórir hópar lokaðir inn í bjargleysi og úrræðaleysi fátæktar. Bandaríkin eru þannig öflugasta hagkerfi heims en á sama tíma þarf að fara alla leið til Rússlands til að finna fleiri fátæklinga og meira vonleysi meðal þeirra.

Áhrif nýfrjálshyggju á stjórnmál Vesturlanda síðustu rúma þrjá ártugi leiddi til aukins ójafnaðar í flestum löndum og mest þar sem áhrifin þessarar stefnu urðu mest. Á Íslandi frestaði nýfrjálshyggjan uppgjöri við hálf fasískar þjóðernishugmyndir um stétt með stétt, sem höfðu haldið Íslandi frá þeirri sósíalísku samfélagsþróun sem átti sér stað á Norðurlöndunum og tryggði meginþorra almennings þar boðleg lífskjör, öryggi og vernd fyrir fyrirtækjunum. Boðskapur nýfrjálshyggjunnar um að samfélaginu bæri að styðja hinn auðuga en ekki hinn fátæka og móta reglur samfélagsins að hagsmunum hinna valdamiklu en ekki vernda hina valdalitlu, tók við af kröfu um húsbóndahollustu vistabandanna og um þjóðarhagsmuni ofar stéttarhagsmunum á eftirstríðsárunum. Uppgjöri almennings gegn aldalangri kúgun var frestað með loforði um að aukin velsæld hinna efnameiri myndi fyrir forsjón hulinnar handar markaðarins leita að lokum í vasa almennings. Hrunið afhjúpaði að þessu er þveröfugt farið. Eftir því sem meira er pukkað undir hina auguðu og valdamiklu því valdaminni og snauðari verður meginþorri fólks.

Ólíkir hópar, ólíkir hagsmunir, ólík svör

Þetta er nú öllum ljóst, svo notað sé orðfæri úr Reykjavíkurbréfum. Þegar venjulegt fólk horfir yfir þinglið Sjálfstæðisflokksins er því ljóst að það lið mun ekki gæta hagsmuna almennings. Þetta fólk mun nýta hvert tækifæri sem gefst til að styrkja vini sína og vandamenn og flytja eins mikil völd og áhrif og frekast er unnt til hinna auðugu og valdamiklu. Af þeim sökum nýtur flokkurinn nú aðeins helmings fylgis á við það sem var fyrir tuttugu árum. Þeir sem eftir sitja er fólk sem hefur hagsmuni af því að viðhalda og auka ójöfnuð í samfélaginu, fólk sem telur sig geta komist í hóp þeirra sem græða á ójöfnuði og gamalt fólk sem hefur alla æfi trúað að best fari á að láta ríka kallinn ráða því sem hann vill ráða og telur að annað sé kommúnismi. Og að kommúnismi sé vondur og illur.

Þegar sjálfstæðismenn spyrja inn í slíkan hóp hvort fólk vilji virkilega ráðast að undirstöðum sjávarútvegsins svarar fólk með jedúddímíum og byður sjálfstæðismenn í guðanna bænum að forða sér frá slíku. Þess vegna verða þeir hálf kindarlegir þegar sama spurning fær allt annað svar út í samfélaginu. Meginþorri fólks telur nefnilega að það sé algjört grundvallaratriði fyrir íslenskt samfélag að ráðast að undirstöðum íslensk sjávarútvegs, sem eru einkum tvær: yfirráð örfárra yfir auðlindum sjávar og smánarlega lág laun.

Flytja inn vinnuafl til að halda launum niðri

Það er ekki bara nauðsynlegt fyrir íslenskt samfélag að hnekkja þessum undirstöðum heldur myndi það gera íslenskum sjávarútvegi gott eitt til. Hann er nefnilega bölvaður ræfill sama hvernig á hann er litið — nema náttúrlega ef eina viðmiðunin er hagnaður eigenda. Sá hagnaður byggir hins vegar einvörðungu á ókeypis aðgengi að auðlindum og skammarlega lágum launum. Íslenska sjávarútvegsstefnan byggir á að flytja arðinn af auðlindinni frá þjóðinni til útgerðarmanna og arðinn að vinnu verkafólksins frá verkafólkinu og fjölskyldum þeirra til útgerðarmanna. Annan tilgang hefur stefnan ekki.

Grunnlaun hjá fiskvinnslufólki á Íslandi er aðeins um helmingur þess sem þau eru í nágrannalöndum okkur, 40 prósent af launum fiskverkafólks í Noregi. Í raun ætti bara að nota einn mælikvarða á gæði sjávarútvegskerfa: Hversu háum launum standa þau undir. Íslenska kerfið kolfellur við slíkur samanburð. Eigendur íslenskra sjávarútvegsfyrirtækja sanna það um hver mánaðarmót að þeir eru verstu eigendur sjávarútvegsfyrirtækja sem þekkjast.

Þeir eru svo slæmir að í raun hafa Íslendingar að mestu yfirgefið þá. Þeir kæra sig ekki um að vinna jafn erfiða vinnu fyrir jafn lág laun. Þetta leiddi ekki til þess að eigendurnir hækkuðu launin heldur fluttu þeir inn vinnuafl frá löndum þar sem kjör verkafólks voru jafnvel enn verri en á Íslandi. Þannig hefur verið skipt út verkafólki í fiskvinnslu á Íslandi frá aldamótum. Þar vinnur fyrst og fremst aðflutt fólk fyrir laun sem aðrir hópar hafa flúið.

Útlendingahatur liður í láglaunastefnunni

Fyrirtækin hafa því getað nýtt sér veika félagslega stöðu aðfluttra Íslendinga til að halda launum niðri og auka hagnað sinn. En slíkt varir ekki að eilífu. Eftir því sem fólk kemst betur inn í samfélagið því ólíklegra er það til að sætta sig við skammarlega lág laun. Til að mæta þessu hafa fyrirtækin stutt stjórnmálaflokka, einkum Framsókn en einnig Sjálfstæðisflokkinn, til að ala á andúð á útlendingum svo halda megi kjörum starfsmanna þeirra niðri. Eigendur fyrirtækjanna fluttu því fyrst skipulega inn ódýrt vinnuafl til að halda niðri kjörum en flytja nú inn útlendingafordóma til að tvístra samstöðu verkalýðs og veikja félagslega stöðu starfsmanna sinna.

Lág laun í fiskvinnslu eru því ekki aðeins brot gegn starfsmönnum, sem vinna fyrir þeim, heldur brjóta fyrirtækin niður borgaraleg réttindi og samfélagslegt öryggi í tilraunum sínar til að halda launakostnaði niðri. Á sama hátt veigra þau sér ekki við að kippa lífsviðurværinu undan þorpum og byggðalögum. Óöryggi starfsfólksins er þar af leiðandi ekki aðeins afleiðing kvótakerfisins heldur lika forsenda láglaunastefnunnar. Þetta bítur í hvors annars skott. Þegar samfélagið er mótað að þörfum og kröfum hinna auðugu snúast þeir á endanum gegn samfélaginu. Það er ekkert sem heldur aftur að þeim. Þeir tilheyra ekki lengur samfélagi hinna og líta ýmist á samborgara sína sem eign sína eða andstæðing. Þetta er augljóst af ummælum forkólfa hagsmunasamtaka fyrirtækjaeigenda og stjórnmálamanna sem þjóna þeim. Þeir tala eins og þeir þurfi ekki lengur að lifa í sátt við samfélag annarra manna, að það sé samfélagsins að beygja sig undir rök þeirra og skrítna heimssýn.

Norðmenn fjárfesta í norskum sjávarútvegi

Þótt óþarft sé að nefna aðra þætti en laun starfsfólksins þegar meta á gæði sjávarútvegsfyrirtækja eða opinbera sjávarútvegsstefnu má benda á að framlag norsk sjávarútvegs til landsframleiðslu í Noregi er mun meiri en framlag íslenskt sjávarútvegs til landsframleiðslu á Íslandi. Norðmenn veiða meira og þeir rækta líka miklu meira af fiski og skelfiski. Framlag norsk sjávarútvegs er líka meira í krónum talið ef við deilum því niður á tonn. Norskur sjávarútvegur býr því til meiri verðmæti úr hverju tonni fyrir norsk samfélag en íslensk sjávarútvegsfyrirtæki gera fyrir Ísland.

Hluti af skýringunni felst í því að norsk sjávarútvegsfyrirtæki hafa á umliðnum áratugum byggt upp stórfellt fiskeldi svo að nú kemur nærri 40 prósent af fiskinum úr eldi en aðeins rúmlega 60 prósent úr villtum stofnum. Og eldisfiskurinn er verðmætari svo hlutfallið er hærra ef miðað væri við markaðsvirði. Þessi uppbygging átti sér stað þegar dró úr veiði úr villtum stofnum. Þegar þorskstofninn braggaðist síðan í Barentshafi efldist norskur sjávarútvegur enn frekar. Hann stendur sterkum fótum í fiskeldi og býr að sterkum villtum stofnum.

Íslendingar fjárfesta utan greinar og í útlöndum

Samdráttur í veiðum á Íslandsmiðum hafði ekki þessi áhrif til uppbyggingar. Kvótakerfið styrkti eigið fé útgerða á tímum samdráttar í veiðum og mörg þeirra nýttu bætta eiginfjárstöðu til að fjárfesta utan sjávarútvegsins eða í öðrum löndum — skiljanlega ef til vill, þar sem afli dróst saman á Íslandsmiðum. Tekin voru lán út á kvóta og þau notuð til að kaupa upp fyrirtæki í Þýskalandi, Kanada, Chile og víðar. Sumt af þessum fjárfestingum hafa gengið upp en margar hafa reynst dragbítur og draga enn fé út úr íslenskum sjávarútvegi.

Það er því ekki rétt sem haldið er fram að eignarréttur útgerðarmanna yfir auðlindinni styrki sjávarútveginn, eins og trúarsetningar nýfrjálshyggjunnar ganga út á. Eignarétturinn hefur hann aðeins styrkt útgerðarmennina sjálfa. Það er síðan allur gangur á því hvort þeir nýttu þann styrk til að fjárfesta í greininni eða á Íslandi. Í raun er það undantekning fremur en regla. Eins og oft vill verða í verstöðum þá er arðinum af Íslandi eytt annars staðar; bæði þeim sem verður til af fallvötnunum og af fiskinum.

Burt með undirstöðurnar!

Það er því engin furða þótt sjálfstæðismenn fái annað svar en þeir reiknuðu með þegar þeir spyrja í forundran hvort fólk vilji í alvörunni brjóta undirstöðurnar undan sjávarútvegsfyrirtækjunum. Það eru miklir hagsmunir almennings að gera einmitt það og mikill vilji til þess. Og vandséð hvaða mál ættu að vera meira aðkallandi.

Það eru miklir hagsmunir almennings að brjóta niður láglaunastefnuna á Íslandi og nýta svo auðlindir sjávar að þær gagnist samfélaginu öllu en ekki aðeins örfáum. Að auðlindirnar séu notaðar til að byggja upp gott samfélag en ekki til brjóta niður samtakamátt launamanna, skerða réttindi og draga niður lífsgæði á Íslandi.

Gunnar Smári Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is